Эссе мазмұнына сай қорытынды бөлікті тауып боя. Қызылжұлдызға астронафтар мен астрономдардың әлі де…

2012 жылдың тағы бір маңызды жаңалығы АҚШ-тың Брукхейвен ұлттык лабораториясында жасалған сынак. Мамандар мың есе ЫСТЫҚ. Заттың мұндай күйі секундтың бiр бөлшегінде гана сакталады. Мұндай температура алтын иондарын жарык кварк-глюонды плазма өндiрiп, оның температурасын төрт триллион градус цельсийге жеткізе алды. Бұл күн ядросынан 250 Жылдамдығымен соғыстырған кезде пайда болған. Ғалымдар 2012 жылы Жаңа Гвинеядагы тропикалык ормандарда мекен ететін омыртқалылардың ең ергежейлi түрiн тапты. Латынша Paedophryne amauensis атауына ие болған ең кішкентай баканың 7,7 милиметр. 2012 жылы болған тағы бір айтарлықтай жаналык — «Титаник» режиссері Джеймс Кэмеронның су астындағы Мариан шұңғымасына саяхат жасауы. Бұл ойпат жердін ең төменгі нүктесі — Тынық мұхиты табанынан 11 шакырым төмен жатыр. 128 Кэмерон — жердің ең төменгі нүктесіне барған алғашқы адам. Бұл саяхат нәтижесінде бұрындары белгісіз болып келген бірнеше тіршілік формалары ашылды. Биыл австриялық Баумгартнер де «тұңғиыққа секірді». Бірақ ол суға емес, 39 шакырым биіктен жерге секіріп, дыбыс жылдамдығынан да озды. Ол ең жоғарғы жылдамдықты бағындырған тұңғыш адам болды. (154 сөз) ұзындығы скайдрайвист Феликс А) А мәтінінен негізгі және қосымша ақпаратты анықтаңыз. Негізгі ақпарат Қосымша ақпарат [4]
​

текст:
Теңіз жағасында екі адам жүр. Бірі – Курнос, бірі – Андрей. Кенет ышқынып, жел гулеп кетті. Қамыстар құлап, топырақ борап, дүние алай — дүлей борап кетті. Андрей  бұл сұмдықты көрді: қатты соққан қара дауыл мұзды қақ жарып, ашып жіберді. Сіресіп жатқан мұз алға қарай жылжыды. Теңіз үсті түтігіп кетті. Андрей Курносты жаға қайыққа қарай сүйрей жөнелді. Иван:
—               Есің дұрыс па? – деп айқайлады.
—               Әне, балықшылар ығып барады.
—               Подумаешь! Ықса, барсын!
    Андрей не істерін білмей, сергелеңге түсті. Жанына Жалмұрат жүгіріп келді. Екеуі қайықты суға түсіріп мінді. Жел қайықты ұшырып ала жөнелді. Олар жағадан ұзап кетті. Теңіз үстінің дауылы өте қатты, үйдей толқындар. Жалмұраттың зәресі ұшты. Басы айналды. «Құдай-ай  сақтай көр!» — деп жалбарынды. Андрей қайықты есті.  Мұзда ыққан қайықшыларға жете алмай, өздері адасты. Қараңғы түнде қайықты үлкен сең соқты. Қайық быт-шыт болды. Екеуі мұздың үстінде қалды.
    Ал балықшылар теңізге шыққан соң, жұқа мұз быт-шыт болып жарылды. Олар жан-жаққа ығып кетті. Балықшылардың біреуі суға құлап, үшеуі үсіп өлді. Біреуі шалажансар. Еламан, Кәлен, Мөңке, Дос, Рай ғана қалды.
Таң атты. Дауыл басылды. Бұлар ыққан үлкен мұз шыңға тірелді. Балықшылар: «Қаратүпті  қара! Біз Қаратүптен шығыппыз», — деп шулады. Сақал- мұрты – қырау, беттерін үсік шалған. Осы жерде балықшылар Жалмұрат пен Андрейдің денесін көрді. Өздерін іздеп шыққандарын түсінді. Андрейдің тырнақтары жұлынған. Мұз үсті – қан. Өмір үшін жан аласқан. Жерді тырнағымен тырнаған. Андрей ақкөңіл еді. Промсолда балықшыларға жаны ашитын жалғыз адам еді.
 
​

пHн жазыңыз. Екіншл мәтінмен салыстырып, олардың ерекшеліктерін көрсетіңіз.
Аміні
Б. Тұржан, фотограф: Хобби өмірлік ісіме айналды
— фотоға түсіру әлеміне қалай келдіңіз?
— Імм, қалай келдің дейсіз бе? Өзім мектеп жасынан бастап ұйымдастырушылыққа
жақсы болатынмын. Сонымен қатар музыкалық мектепте оқып, ән айтатынмын, жалпы
айтқанда шығармашыл адам едім. Мектеп жасында кішкентай фотоаппаратыммен
сыныптастарымды суретке түсіріп жүретінмін, кейін қызығушылығым өмірлік ісіне айналып
кеткенін өзім де білмей қалдым, нә. Мектеп кезінде суретке түсіру мен үшін бір (.) хобби
болатын, АЛ ҚАЗІР нағыз онердің бірі деп есептеймін.
-Суретке қай жерде түсіргенді жақсы көресіз?
— Маган ба? ТАБИҒАТТА суретке түсіру катты ұнайды, аlt (.) студияда
жарықтардың, көлеңкелердің қосындысын қолдану бip КЕРЕМЕТ әсер береді. Дегенмен
де, ШІРКІН табиғаттың орны ерекше ғой!
— Ең алға түсірген суретiгiз есіңізде ме?
— ӘРИНЕ, ең алғаш түсірген суретім, тұңғышi тапсырмам ӘЛІ ЕСІМДЕ. Сол уақытта
() фотоапартты несиеге сатып алдым. Досым хабарласып; «Сенің фотоаппаратың бар ғой,
мектеп бітірушілер суретке түсіруге қалай қарайсын?»,- деген еді. Мен үшін бастысы
қаржы емес, бастысы — суретті сапалы түрде шығару болды.
Сұхбаттаскан Ғалымжан Сәнкібаев
Ә мәтіні
Ақпараттық хабарлама
1 маусым күні сағат 10.00-де Республика Сарайы алдындшы алаңда Балаларды
корғаудың халықаралық күніне арналған «Біз сенің балаларыңбыз, Қазақстан! Біз жаңа
әлемде өмір сүретін боламыз» атты мерекелік шаралар өтеді,
Бағдарлама аясында: «Мейірім сұлдыздары жарқырайды» атты балштардың қалалық
фестивалінін ашылуы болады. Онда ұлттық спорт ойындары, отбасылык эстафета,
балабақшалар мен спорт мектептері түлектерінің спартакиадасы, балалар суретінің байкауы
және тағы басқа шаралар ұйымдастырылады,
Бұл күні каша кинотеатрларында балаларға арналған фильмдер меи мультфильмдер
тегін көрсетіледі.
1 маусым күні сағат 12.00-де Алматы циркінде мектеп-интернаттар мен тұрмысы төмен
отбасылар балалары үшін цирк артістерінің катысуымен «Кануарлар әлемі» атты жабайы
хайуандардың (шо, колбарыс, арыстан, қасқыр) энері ұсынылады. Ұйымдастырушы: Алматы
каласы әкімінің бастасоз қызметі.
А міні
Ә мәтіні
Стильдері
Қоюмен берілген сөздерге түсіндірме: .
Ерекшеліктері​

үстелге
келуін
Бу
re
бірге
турға
K
калс:
киім
айте
бола
Бір:
өмі
Баяғыда бір етікші болыпты. Обден кедейленіп, қос етік тігерліктей
ғана былғарысы калыпты. Іңірде әлгі былғарыдан етік пішеді де: «Қазір
сатып укымды кандырып, таңертең ертерек тұрып тігіп тастармын»,
Тан серіден оянып жұмысқа кіріспекші болып ыңғайланса, жұмысы
даllын тұр — етіктерді біреу тігіп қойыпты. Етікші сенер-сенбесін біл-
Melitari. Erікті қолына ұстап, аударып-төңкеріп қарай бастайды. Тігісінде
Бір күні күндегідей бірнеше етік
1-тапсырма. Мәтінді түсініп оқыңдар.
бір акау жок. Асқан ісмер адамның қолынан шыққаны көрініп тұр.
Көп ұзамай сатып алушысы да табылады. Етікке
қызығып, көп ақша
телеп, сатып әкетеді. Етікші енді екі қос етік тігетіндей былғары сатып
лады. Іңірде екі қос етікті пішеді де: «Қазір жатып көз шырымын
тайын, таңертең ертерек тұрып, тігіп тастармын», – деп ойлайды.
Таң сәріден тұрып қараса, екі қос етіктің екеуі де тігулі дайын
2. Сөйтіп, күн сайын осылай қайталана береді. Іңірде пішілген етік
ертен тігіліп дайын тұрады. Етікшінің жоқшылық өмірі ұмыт бола
пішіп қояды да, ұйықтар алдында
әйеліне:
Бәйбіше, бүгін ұйықтамай,
етікті тігіп жүрген кім екенін көр
жоспар құрау ​

Айналадағы дүниеде тіршілік. қажетті жағдайдың бәрі
бар. Бірақ кейінгі кезде олардың азайып, ластанғаны жиі
байқалып күр. Лас су. адам іше ме? Ал ше қалса, не болар
• Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауын қойып окы,
Қоршаған ортаны қорғау
еді? Лас су өсімдік пен жануарларды суаруға да жарамайды
Олай болса, су. тазалығын сақтау негізгі міндеттеріміздің
бірі болуға тиіс.
Ағашты кесіп, өсімдікті орынсыз жұлуға болмайды
Өсімдік құрыса, не болмақ? Осы сияқты ойланатын жайт.
тар көп. Бұл туралы жержүзі халықтары өздерінің аса пай
далы пікірлерін білдіруде. Айналадағы дүние. қорғау, оны
жақсарту – бүкілхалықтық іс. Сондықтан да бүкіл адамзат
алдында мынадай міндеттер түр:
Әр ел, әр халық өз жерінің жағдайын жақсы білуге
тиіс. Оны таза сақтауға, қорғауға атсалысуы керек.
Табиғат пен адам еңбегі тығыз байланысты. Табиғат.
қорғауға, оны қалпына келтіруге барлық адам қатысуы
қаукет.
– Айналадағы дүние құбылыстары өте көп. Сондықтан
өр адам. айналадағы дүние туралы білімі болуы шарт. Оған
байланысты мәселелерді дұрыс шешу үшін өз мүмкіндігіне
сенімді және батыл болуы керек.
Сонда ғана әр адам қоршаған орта. таза сақтауға,
қорғауға және жақсартуға тікелей қатыса алады. Бұл
қазіргі және болашақ ұрпақ үшін кереісті жағдай.
«Дүниетану» кітабынан
• Сыныпта «Қоршаған ортаны қорғайық» акциясын өткізуге ат-
салысыңдар. Ол үшін плакатқа қоршаған ортаны қорғауға арналган
үндеу жазыңдар.
40
дам 20 баллов​

2. Мәтіннен 5 зат есімді, 5 сын есімді тауып, құрамына, мағынасына қарай талда. 1-мәтін Қиял құдіреті Қиял дегеніміз – өте ғажайып дүние. Алланың адамға беретін негізгі байлығының бірі осы қиялдай білу қасиеті. Ғалымдардың пікірінше, қиялдай білу қасиеті басқа жан- жануарларға дарытылмаған. Қазіргі біз бастан кешіріп отырған заман – адамзаттың қиялы мен бүгінгі өмір шындығы әбден астасқан заман. Кезінде ұшқыш кілемді арман еткен адам баласы қазір дыбыс жылдамдығымен бірдей жүйтки алатын ұшақтарға мініп алып, Жердің бір шетінен екінші шетіне санаулы сағаттарда жете алатындай мүмкіндікке ие болды. Адамның қиял әлемі соншалықты кең болса, оның ойы да қыран құстай неғұрлым алыстарға самғап ұша алады. Демек бүгінгідей бәсекелестік өріс алып отырған заманда, жаңа туған жас нәрестенің бойына қиялдай білу қасиетін молынан дарытуға ұмтылу әрбір ата-ананың парызы. Оның ең басты шарттарының бірі — оған ертегі айту деп түсінеміз. Әрине сәби қиялын дамытуда қазіргі мультфильмдердің де маңызы зор екендігі анық. Бірақ бұл дайын өнім. Кейіпкерлерінің түр-келбетін, барлық заттарды бейнелі түрде көз алдыңа алып келеді. Сондықтан оның балаларды қызықтырушылық рөлі зор. Бірақ бәрібір ертегіге жетпейді. Себебі ертегі тыңдаған сәбилер ондағы кейіпкерлердің бейнелі образдарын қиялдау арқылы ездері сомдауға мәжбүр болады. Демек соби үшін мультфильмге қарағанда ертегінің пайдасы молырақ. Бұл сәби қиялын кеңейтумен қатар ойлануға, ми жасушаларының барынша жұмыс істеуіне әсер етеді. Басқалай айтқанда, дүниедегі ең кереметтің бәрі қиял туындысы болып табылады. Зат есім Дара күрделі деректі дерексіз жалқы — жалпы Сын есім Дара күрделі сапали Қ қатыстық акылым Тапсырма 1. Мәтінді оқып, құрылымдық, жанрлық ерекшеліктерін көрсетіп,​

Ерте заманнан адамдар жұлдызды аспанды шоқжұлдыздарға бөлген. Қазіргі кез-
де 88 шоқжұлдыз бар. Көп уақытқа дейін халық «жұлдыздар орнынан қозғалмайды» деп
жорамалдаған. Аристотель заманынан бастап ғасырлар бойы «жұлдызды аспан мәңгілік
өзгермейді» деп сенген. «Аспан — хрусталь сфера, оның сыртында Құдайлар өмір сүреді»
деп сенген. XVI ғасырдың соңында Джордано Бруно; «Жұлдыздар — Күн сияқты аспан де-
нелері», деген пікір айтқан.
Ғалымдар жұлдыздарды дүниежүзіндегі үлкен расытханалар мен астрономиялық
орталықтарда зерттейді. Қазақстанда Астрофизика институты зерттейді.
Неміс ғалымы Бессель аспан әлемін зерттеген. Бессель жаңа аспан денелерін ашқан.
Ғалым Әлемдегі бірінші астроном. Ол 75 мың жұлдыздың орнын анықтап. Коперниктің
ілімін дәлелдеген. Коперник Жердің дөңгелек екенін алғаш айтқан. Бессель Кёнигсберг ра-
сытханасында жұмыс істеген. Бессель XIX ғасырда ғылымды дамытуға көп еңбек еткен.

3 ТОНКИХ И 3 ТОЛСТЫХ ВОПРОСА!
ПОЖАЛУЙСТА ПОМОГИТЕ!​

Әңгімені түсініп оқы.
бірі. Бұл
машылығы,
баттағы ба,
қоқыс сала:
түр-түрге бөл
Ақылды үй
Мына зәулім ғимарат — қаладағы көп тұрғын үйлердің
Бұл үйде Сұңғат тұрады. Біздің үйімізден айыр
шылығы өте көп. Мұнда көп нәрсе өзгеше екен. Әр қа-
стағы балконға ұшатын көліктер келіп қонады. Тіпті
ыс салатын жәшіктер де ақылды. Қоқыстарды өзі-ақ
үрге бөле алады. Келесі таңғалғаным, бұл үйдің
абырғаларында күннен қуат алатын батарея бар. Ал
обесінде жаңбыр суын жинайтын арнайы құбыр
орналасқан. Ол құбырмен жаңбыр суы үйдің астында
орналасқан суқоймасына жиналады. Ол суды тұр-
Еындар киім, ыдыс, көлік жууға, айналадағы ағаш пен
асыл алаңдарды суаруға пайдаланады. Бұл үй, ра-
сында да, ақылды. Айтпақшы, осы биік үйдің төбесінде
саябақ бар дегенге сенесіз бе?​

Шығарманың мазмұны бойынша оқиға желісін
рет-ретімен орналастыр.
Дегенмен қарапайым халықтың мұң-зарына
і түсінбей, өзін ғана ойлаған байға да зауал
келеді.
І
Кейін де сол атау көлдің аты болып қала
береді.
1
Отар-отар малдары бірінен соң бірі індетке
шалдығып, қырыла бастайды.
І
Кезінде менің көлiм деп билік жүргізген
байды мұқатқысы келгендер көлді
«Атқырылған» деп ауыл арасында атап
жүреді екен.
1
Арамдықпен жиған малдан түгі қалмаған
бай кедейлер қатарына амалсыз қосылады.​

1. Қазақ тіліне тән дыбыстар саны қанша?
A) 9 B) 10 C) 11 D) 12 E) 15
2. Тұйық буын деген не?
A) дауыстыдан басталып дауыссызға бітеді B) дауыссыздан басталып дауыссызға бітеді C) бір ғана дауыстыдан тұрады D) дауыссыздан басталып дауыстыға бітеді E) үш дауыссыз бен бір дауыстыдан тұратын буын (қарт)
3. Қай дыбыс еріннің дөңгеленіп алға қарай созылуы арқылы жасалады?
A) а B) ө C) ы D) ә E) е
4. Еріндік, жіңішке әрі қысаң дауысты дыбыстарды табыңыз.
A) ұ B) ө C) о D) ы E) ү
5. Үнді мен қатаң дауыссыздар қатар келген сөзді табыңыз.
A) Күзде жаңбыр жиі жауады. B) Әсет базардан доп алды. C) Қыста қар қалың жауды.
D) Жаздыгүні ауылға бардық. E) Ол жазда қайтыс болды.
6. Үндестік заңына бағынбайтын қосымшасы бар сөзді табыңыз.
A) жақсылық B) балалар C) күлекеш D) көрермін E) келешек
7. Мағынасы ұқсас (синоним) емес сөздерді табыңыз.
A) атамекен, отан B) шағым, өкініш C) қария, қарт D) әдемі, көрікті E) сабырлы, төзімді
8. Мақалды табыңыз.
A) Кемедегінің жаны бір. B) Дарияның жанынан құдық қазба. C) Жері байдың елі бай. D) Әлін білмеген әлек.
E) Айдағаны – бес ешкі, ысқырығы жер жарар.
9. Антоним бола алатын тұрақты тіркесті табыңыз.
A) азар да безер болды – ат-тонын ала қашты B) көрер таңды көзімен атырды, түн ұйқысын төрт бөлді C) Ит арқасы қиянда, ит өлген жер D) ит терісін басына қаптады – басын сипады E) көз шырымын алу, көз ілу
10. Қайталама қос сөзді табыңыз.
A) төсек-орын, ес-түс B) теп-тегіс, ап-ащы C) емін-еркін, ығы-жығы D) анда-санда, оқта-текте
E) қым-қуыт, ту-талақай
11. Септеулікке қатысы жоқ септікті табыңыз.
A) Атау септігі B) Барыс септігі C) Шығыс септігі D) Жатыс септігі E) Көмектес септігі
12. Қате жазылған қатарды табыңыз.
A) пединститутқа B) Қазатомөндіріске C) ұжымшарға D) медколледжге E) ҚазМҰУға
13. Берілген емле қай сөз табына қатысты?
«-ау, -еу» жұрнағы жалғанғанда, түбірдің соңындағы «ы, і» дыбыстары түсіп қалады.
A) Үстеу B) Сын есім C) Етістік D) Сан есім E) Зат есім
14. Етістікке қатысты емес терминді табыңыз.
A) етіс B) рай C) шақ D) жақ E) шырай
15. Жалғау жалғанбайтын сөз табын табыңыз.
A) Шылау B) Етістік C) Есімдік D) Үстеу E) Зат есім
16. Өзі жалғанған заттың екеу немесе одан артық екенін білдіретін қосымшаны табыңыз.
A) тәуелдік жалғау B) септік жалғау C) жіктік жалғау D) жұрнақ E) көптік жалғау
17. Төмендегі сандардың қайсысы нақты санды білдіреді?
А) ондарда В) он шақты С) он-он бес D) он жарым Е) ондаған
18. Тәуелденген сөзге жалғанбайтын септік жалғауын табыңыз.
A) –н B) –нда C) –ты D) –дан E) –бен
19. Қайсының мағыналық түрі жетеу?
A) Сан есім B) Сын есім C) Етістік D) Есімдік E) Шылау
20. Болжалдық сан есімге жатпайтын қатарды табыңыз.
A) мыңдаған B) ондарда C) жүзге тарта D) алтыдан бері E) бес-алты
21. Есімше қай жағдайда сөйлемде баяндауыш болады?
A) зат есіммен тіркесіп немесе ілік септігінде тұрып B) барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп
C) атау мен іліктен басқа септіктерде заттанып қолданылса D) көмекші есіммен, септеулік шылаулармен тіркесіп
E) жіктеліп келіп
22. Сөйлемдегі есімдік төл сөзде қалай өзгереді? Али оған келгенін айтты.
A) бізге B) оны C) сізге D) маған E) оған
23. Қай сөйлем түрі? Қорыққаны сонша – орнынан тұра алмай қалды.
A) Кезектес салалас B) Ыңғайлас салалас C) Себеп-салдар салалас D) Түсіндірмелі салалас E) Қарсылықты салалас
24. Қай сөйлем түрі? Маған шар берді, ағама доп берді.
A) Кезектес салалас B) Ыңғайлас салалас C) Себеп-салдар салалас D) Түсіндірмелі салалас E) Қарсылықты салалас
25. Берілген ереже қай сөйлем түріне қатысты?
Сөйлем соңына нүкте немесе (көтеріңкі интонациямен айтылса) леп белгісі (!) қойылады.
A) Хабарлы сөйлем B) Бұйрықты сөйлем C) Сұраулы сөйлем D) Лепті сөйлем E) Ешбіріне​