Оқылым жАзылым 6-тапсырма. Мәтінді оқы. Қою қаріппен берілген сөздердің мағынасын анықта. Төменде берілген…
оқылым жАзылым 6-тапсырма. Мәтінді оқы. Қою қаріппен берілген сөздердің мағынасын анықта. Төменде берілген кестені толтыр.
Енисей өзенінің бойынан құпия жазуы бар құлпытастар табылғаны туралы алғашқы хабарды Н. К. Видзен, С. У. Ремезев айтқан. Сондай-ақ Сібірде айдауда жүрген швед офицері И. Т. Страленберг пен немістің белгілі ғалымы Д. Г. Мессершмид те ақпарат берген. Олар құпия жазулар туралы деректерді XVIII ғасырдың бас кезінде жазған мақалалары мен хаттарында келтірген. Бұл жазулардың құпиясы бір жарым ғасырға жуық ашылмады. Ғалымдар қанша үңілсе де, оның әліпбилік негізін таба алмады. Сондықтан алғашқыда олар «руна (белгісіз) жазу» деп аталды. Алайда ғылыми зерттеулер олардың түркі жазулары екенін анықтады.
1893 жылғы қарашада Дания корольдігі Ғылым академиясының мәжілісінде Вильгельм Томсен ғылыми әлемді дүр сілкіндірген мәлімдеме жасады. Ғалым ұзақ зерттеп, зерделеп, Орхон мен Енисей өзендерінің бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазуды оқудың кілтін тапқанын хабарлады. Ғалым ең алдымен «Тәңір» және «түрік» сөздерін оқыған еді.
Дәл осы кезде академик В. В. Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазудың он беске жуық әрпін анықтаған еді. Арада көп уақыт өтпей, В. В. Радлов Орхон өзенінің бойынан табылған үлкен тастардағы мәтінді толық оқып, аударып шықты. Кейін орыс түркітанушылары көп зерттеді. Л. Н. Гумилев Орхон жазба ескерткіштерін «Көк түріктердің өздері туралы жазған шежіресі» деп бағалады.
Орхон жазба мұраларын ұзақ жылдар түбегейлі зерттеген қазақтың білікті ғалымдары — Ә. Марғұлан, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, М. Жолдас- беков, Қ. Сартқожаұлының іргелі зерттеулері жарық көрді. Олар жазба ескерткіштердің рухани құндылығын ашты.
Жазбаларда көне түркілер мен көк түркілер дәуіріндегі оқиғалар сипатталады. Жағрапиялық атаулар, сол кездегі тайпалардың атаулары мен орналасу, таралу аймағы көрінеді. Көптеген тарихи, мәдени, жағрапиялық, саяси дерек бар. Тарихи оқиғалар, Ұлы қағандардың жорықтары көркем тілмен баяндалған.
Жазудың сипаты түркі тілдерінің дыбыстық ерекшеліктерін, үндестік заңдарын жақсы береді. Жазу оңнан солға қарай оқылады әрі негізінен дауыссыз дыбыстар таңбаланады. Түркі жазба ескерткіштері Ұйғыр қағандығы кезінде аяусыз қиратылған.
Азатжол, Тақырып ,Негізгі ақпарат.
Яғни, мәтінді кіріспеге, негізгі бөлікке және қорытындыға бөлу керек. әр бөліктің тақырыбын және негізгі ойды беру керек.
Ответ:
Сурет арқылы жазу
Ежелгі адамдар үңгірлерге, жартастарға, тастарға, кейіннен құмыраларға әр түрлі суреттер салды. Суреттерді оюлап, кестелеуді білді. Ру-тайпалық қатынастардың дамуы барысында тайпалар кең аймақтарды мекенднді. Енді алыстағы туыстарына хабар беру, жағдайды жеткізу қажеттілігі туды.Соның барысында жазу пайда болды. Жазудың ең алғашқы түрі, суреттер арқылы айтпақ болған ойды бейнелеу. Мысалы, ежелгі адамдар өз көргендерін, ойында сақталған кейбір оқиғаларды сурет арқылы бейнелеуге болатынын байқады. Сөйтіп сурет арқылы жазу пайда болды. Олар тау деп жазу үшін таудың, орман деп жазу үшін орманның суретін салды. Орманға бардым деп жазу үшін, орманға бара жатқан адамдардың суретін жасаған. Этногрофтар бұндай сурет жазудың көптеген түрін кездестірген.
Таңбалардың пайда болуы
Сурет арқылы жазу өте күрделі болды. Ол, ең алдымен, сурет сала білуді талап етті. Ал кез келген адамның қолынан сурет сала білу келе бермейтін еді. Оның үстіне, суретарқылы жазу көп уақыт алды. Сондықтан енді әрбір нәрсенің ерекшелігін көрсететін шартты белгілер арқылы бейнелеп жаза бастады. Сурет арқылы жазумен салыстырғанда жазудың жаңа, жетілдірілген түрі. Бірақ бұлда шеберлікті қажет етті.
Әріптер мен алфавит
Суреттер, шартты сызықтар мен таңбалардың әрқайсысы бір сөзді білдірді. Жаңбыр деп жпзу үшін аспанды білдіретін жұлдыз бен суды біріктіре, қосып жазды. Әрбір заттар, өсімдіктер мен жануарларды таңбалар арқылы бейнеледі. Сондықтан таңбалар саны өте көп болып кетті. Сондықтан жазуды қарапайымдау ету жолдары мен тәсілдері іздестірілді. Таңбалармен жаза жүріп, кейбір адамдар ол таңбалардың дыбыстық мәнң бар екенін байқады. Мысалы су таңбасы енді с әріпіне айналды, ал тау таңбасы т әріпін берді.Осылайша әріптер пайда бола бастады.Әріптер жазуды жеңілдетті, әрі тезірек жазуға мүмкіндік берді. Енді оларды жүйеге келтіріп, дыбыстық ерекшеліктеріне қарай реттеді.Сөйтіп , әріптердің алфавиттік жүйесі -әліпби пайда болды.
Алғашқы жазу құралдары
Адамдар алғаш тасқа жазды. Бірақ тастағы жазу жақсы сақталғанымен, оған қашап жазу қиындау еді. Әрі алып жүру де ауырлық ететін. Кейбір саз балшықты аймақтарда балшыққа жазу да болды. Ол үшін балшықтан тақтайша жасап, таяқамен батыра отырып жазатын. Мысқа ойығқырап та жазған. Кең таралған жазу материялы тері болды. Әсіресе, бұзаудың терісін өңдеп, үстіне қалам сияқты қысқа шыбықпен бояуды пайдалана отырып жазды. Кейінірек жазу үшін арнайы қара және көк түсті сия жасау пайда болды. Әр түрлі маталарға кестелеп жазу да болған. Қағазды алғаш ойлап тапқан қытайлықтар еді. Қағаз кейіннен кең таралған негізгі жазу материялына айналды.[1]
Объяснение: